Als gevolg van de covidcrisis en de invloed ervan op de gezondheid van de mens is de “mentale gezondheid” van werknemers – een onderdeel van gezondheid en welzijn op het werk – meer dan ooit een belangrijke uitdaging voor de maatschappij in het algemeen. Zelfstandigen vormen daar geen uitzondering op. Deze gezondheidscrisis heeft die bijzondere en soms complexe situatie van ondernemers in ons land nog meer in de verf gezet.
Welzijn bij zelfstandigen is een thema waarmee sociale verzekeringsfondsen vertrouwd zijn via hun dagelijkse contacten, acties en enquêtes: sommige zelfstandigen trekken zich goed uit de slag terwijl anderen meer moeilijkheden ondervinden, of het nu gaat om administratie, logistiek, financiën, human resources of andere aspecten. Al te vaak wordt de dimensie preventie en dynamische beheersing van risico’s stiefmoederlijk behandeld.
Voor ondernemingen en organisaties die minstens één werknemer tewerkstellen kan de aansluiting bij een Externe Dienst voor Preventie en Bescherming op het werk (EDPB) ervoor zorgen dat aspecten rond preventie en risicobeheersing van gezondheid en welzijn op het werk in hun kerntaken worden opgenomen. Ze kunnen er ook voor opteren om die taak zelf intern op zich te nemen. De invoering van een beleid voor preventie en risicobeheersing – een wettelijk verplichting – mag als een heuse investering gezien worden, vooral in een arbeidswereld in crisis. Denk maar aan het talententekort, de grote turnover, een fenomeen als quiet quitting, absenteïsme, enz.
Hoe is de situatie bij zelfstandigen? Welke drijfveren hebben ze inzake welzijn op het werk en beleid voor preventie en risicobeheersing?
Zelfstandigen, een beroepsgroep met risico’s?
De zelfstandige vindt niet enkel dat hij deskundig moet zijn in de verschillende dimensies van zijn business maar hij voelt zich ook verantwoordelijk voor zijn eigen welzijn.
Vooraleer te antwoorden op onderstaande vragen zullen we eerst trachten de bijzonderheden van het zelfstandigenstatuut te bepalen. Dit heeft specifieke risico’s die soms reëel zijn of soms verbonden met impliciete overtuigingen of dictaten.
- Passie, engagement en individuele verantwoordelijkheid: In tegenstelling tot een werknemer met een arbeidscontract heeft de zelfstandige zijn eigen onderneming of hij “is” zijn onderneming. Want de volledig business en omzet rust enkel en alleen op zijn schouders, zelfs met een min of meer groot team van medewerkers. Dat brengt een grote verantwoordelijkheid en een grote druk met zich mee (“alles valt om mij”, druk van middelen en resultaten). En het versterkt meteen de neiging om het zorg dragen voor zichzelf te negeren (“ik heb het recht niet om me slecht te voelen”), wat tot een gevoel van eenzaamheid kan leiden. Anderzijds is het net die vrijheid en onafhankelijkheid die betracht worden en een bron van tevredenheid kunnen zijn in het dagelijkse leven. Maar moet die onafhankelijkheid, of noem het eenzaamheid, er altijd bij horen en is dit onvermijdelijk?
- Dictaat tot alwetendheid, meestal en vooral bij de start van de business gaat de zelfstandige alles alleen doen: inhoud, prospectie, klanten, prestaties, communicatie, human resources als er een team is, facturatie… Er is dus geen supportteam (IT, HR, COM…) om de centrale activiteit te ondersteunen. Er zijn ook geen actoren voor preventie bij moeilijkheden die te maken hebben met stress, werkbelasting en de gevolgen ervan. Er zijn dus weinig opvangopties of uitlaatkleppen, met uitzondering van naasten (echtgenoot…) of partners (boekhouder, advocaat…). En die laatsten zijn vaak ook zelfstandig.
- Langere en intensere werktijd: Om zijn bedrijf succesvol te runnen zal een zelfstandige veel meer werken dan het gros van de werknemers. De wekelijkse werktijd is langer dan die van een werknemer (40 uur per week): tussen 60 en 70 uur per week. Een zelfstandige telt zijn uren niet, hij werkt vaak ‘s avonds, in het weekend en tijdens de vakantie, omwille van rendabiliteit, passie, angst om de boot alleen achter te laten… Er zijn dus weinig momenten om te stoppen of stoom af te blazen.
- Geen grens tussen privé- en beroepsleven: Bovendien is de zelfstandige weinig geneigd om tijd voor zichzelf te nemen, vooral als zijn bedrijf nog maar net is opgestart. Zodra de business draait, kan hij soms wat quality time inlassen met familie of vrienden of een beetje tijd voor zichzelf nemen om te sporten of zich te ontspannen. Zelfstandigen dansen dus vaak op een slappe koord en schipperen tussen niet-gerekende werkuren en enkele luttele momenten van ontspanning.
Logisch dus dat de hierboven vermelde factoren de grens tussen beroeps- en privéleven enigszins doen vervagen. En die vervagende grenzen worden nog versterkt door informatie- en communicatietechnologieën (smartphone, pc…) die ervoor zorgen dat je altijd en overal bereikbaar bent (alles altijd overal). Zo is je werk altijd aanwezig en ben je hyperverbonden.
Maar moet het altijd zo zijn? Moet hun realiteit noodzakelijkerwijs zo verschillend zijn van die van grotere ondernemingen? Zit de zelfstandige niet vast aan impliciete dictaten die verbonden zijn met het imago van de zelfstandige?
Een beleid voor preventie en risicobeheersing invoeren bij de zelfstandige
Als je er goed over nadenkt, dan is de realiteit van zelfstandigen tenslotte niet zo verschillend van die van grotere ondernemingen als het gaat om het beleid voor risicobeheersing op het werk. Het is inderdaad zo dat ondernemingen verschillende supportafdelingen hebben die integraal deel uitmaken van de business. Maar niets belet een zelfstandige om een beroep te doen op die competenties.
Spijtig genoeg ontdekken nog te veel zelfstandigen gaandeweg andere facetten van hun business en de supportkosten die daarmee gepaard gaan. Ze worden vaak overstelpt door een hele reeks financiële (liquiditeiten, te veel schulden…), administratieve, boekhoudkundige (fiscus, btw…), logistieke en HR-problemen.
Naast een vereenvoudiging van de reglementen en verplichtingen, is het ook belangrijk om zeer snel een luik preventie en risicobeheersing in hun business plan op te nemen, op zijn minst vóór de lancering van hun business, of bij het opstarten ervan. Zo heeft de zelfstandige onmiddellijk een duidelijk overzicht van de supportkosten en weet hij waar hij aan toe is. Die vraag stelt zich uiteraard ook voor gevestigde zelfstandigen, of ze nu problemen hebben of niet. Wat er ook van zij, het oude gezegde ”Voorkomen is beter dan genezen” is ook geldig voor zelfstandigen en voor hun gezondheid en die van hun business.
Concreet zijn er twee mogelijkheden, die ze al dan niet allebei kunnen kiezen:
- Hun eigen competenties ontwikkelen, met het risico dat dit tijd vraagt die ze niet kunnen besteden aan hun core business waarin ze expert zijn.
en/of
- externe diensten inroepen van andere experten en specialisten.
Welk besluit ze ook nemen, deze dynamische risicobeheersing dient globaal en geïntegreerd te zijn in die zin dat ze niet enkel de individuele dimensie (stressbeheersing, slapen…) maar ook en vooral de organisatorische dimensie (financiën, fiscaliteit, human resources, administratie, boekhouding…) van hun business omvat.
De algemene idee erachter is dat je, boven de business heen, alle preventiemaatregelen moet nemen om de eigen activiteit en zelfstandigheid te waarborgen en tegelijk je algemene gezondheid moet veiligstellen. Het is niet omdat de zelfstandige alleen aan het roer staat van zijn beroepsactiviteit dat hij noodzakelijk alleen moet zijn om alles in goede banen te leiden…
Meer algemeen, op maatschappelijk en politiek vlak, zijn verscheidene acties genomen door minister Clarinval in 2022 en 2023. Dit is een eerste stap maar het is verre van voldoende. De codex Welzijn op het Werk zou van toepassing moeten zijn op alle Belgische werknemers, ongeacht hun statuut.